پدیده ی آسیب اجتماعی از جمله مشکلات عمده بشری در قرن حاضر و گذشته بوده و میلیون ها انسان را درگیر خود نموده است. روند رشد آن رو به گسترش بوده و بر خلاف انتظار روشهای مداخله ای نیز تأثیر قابل ملاحظه ای در آن نداشته است.
در تعریف آسیب اجتماعی میتوان گفت آسیب های اجتماعی نظم جامعه را برهم می زنند و هنجارهای آن را مورد تعرض قرار میدهند. افزایش ناهنجاری نشانه ای از وجود بحران است و نظم اجتماعی را تهدید میکند.روند رو به رشد آسیب های اجتماعی,ضرورت مداخله اصولی و به هنگام و تفکری جامع و عزم همگانی برای پیشگیری را می طلبد.
در تعریف دیگری از آسیب اجتماعی میتوان گفت هر رفتاری که به طریقی با انتظارهای مشترک اعضا جامعه سازگاری ندارد و بیشتر افراد آن را نادرست و ناپسند می دانند یک نوع آسیب اجتماعی است.
همچنین هر نوع عمل فردی یا جمعی که در چارچوب اصول اخلاقی قرار نگیرد و یا منع قانونی و قبح اخلاقی داشته باشد به نوعی یا یک نوع آسیب اجتماعی تلقی شده یا ریشه و منشاء آسیب اجتماعی شناخته میشود.
آسیب های اجتماعی مسایل، شرایط یا مواردی هستند که جامعه آنها را به منزله خطری برای راه و رسم زندگی یا آسایش خود میداند لذا ضرورتاً باید در جهت کاهش آن برنامه ریزی و اقدام گردد.
تغییرات متعدد ناشی از عوامل مختلف، عدم تطابق و رشد ناهماهنگ غیر مادی و تضادهای فرهنگی و اجتماعی در سازگاری اجتماعی مشکلاتی ایجاد خواهد کرد. متأسفانه مطابق آمارهای موجود هر ساله بیش از ۱۵ درصد آسیب های اجتماعی رشد داشته اند.
باتوجه به اینکه آسیبهای اجتماعی پدیده های متغییر و نسبی هستند ممکن است برحسب زمان و مکان تغییر یابند. بهرحال از عمده ترین آسیبهای اجتماعی رایج در جامعه ما می توان به پرخاشگری، خودکشی، اعتیاد، قاچاق مواد مخدر، سرقت و جرایم مالی و روسپیگری و فرار دختران از خانه اشاره کرد. آنچه امروز در یک جامعه آسیب یا کجروی نامیده می شود، ممکن است در یک جامعه یا زمان دیگر به عنوان آسیب تلقی نگردد.
مشکل وقتی جنبه فردی دارد ممکن است برای حل آن همکاری روانشناسان و مشاورین حوزه ضروری به نظر برسد اما در خصوص آسیب ها و مشکلات اجتماعی با توجه به تفاوت زمینه ها، انگیزه ها، ابعاد و علل آسیب نیازمند بررسی دقیق و مطالعه ریشه های ایجاد آسیب و انحرافات در جوامع هستیم بطورکلی جوامعی که آسیب اجتماعی در آنها بالاست چندین ویژگی عمده دارند:
۱٫ فاصله طبقاتی در آنها محسوس است.
۲٫ در معرض تغییرات سریع فرهنگی هستند.
۳٫ در زمینه ارتباطات تغییرات قابل ملاحظه ای دارند.
در بررسی های انجام شده مهمترین زمینه ها و عوارض ایجاد انحرافات به شرح ذیل می باشند:
۱٫ نابرابری اقتصادی و اجتماعی
گاهاً فرد در موقعیت خود نقش های اجتماعی مناسب را نمی یابد. عدم تعهد به معیارها و تردید در اصالت آن، عدم پایبندی به قوانین و سرانجام کشش به سوی انحرافات اجتماعی ایجاد خواهد شد. همچنین مسایل فرهنگی حاکم بر محلات فقیر نشین شاید منشا بسیاری از انحرافات باشد.
۲٫ عدم تجانس افراد و ازدیاد جمعیت خصوصاً در شهرهای بزرگ می تواند در ابعاد انحرافات موثر واقع گردد.
۳٫ کثرت کار به دلیل زیاده طلبی ناشی از چشم و هم چشمی اغلب موجب تضعیف روابط عاطفی و انسانی خانواده ها شده و این عامل نیز می تواند زمینه مساعدی برای کشش به سوی انحرافات باشد.
۴٫ فشارهای متعدد ناشی از فقر مالی و عدم بینش ناشی از محرومیت تحصیلات والدین، ناآگاهی والدین و محیط های ناامن خانوادگی و نزاع و ستیز والدین موجبات ایجاد فضای متشنج خانواده شده که منشاء اغلب انحرافات خصوصاً در قشر جوان و پدیده فرار دختران از خانواده شده است.
۵٫ در برخی موارد مشکلات جسمی و روانی افراد نیز ممکن است زمینه ساز ایجاد آسیب های اجتماعی شده و می تواند این موضوع یکی از دلایل ایجاد آسیب در جامعه محسوب گردد.
صاحب نظران در کاهش آسیب دو راه حل پیشنهاد میکنند:
- کوتاه مدت: سطحی وسخت افزاری شامل جریمه، زندان و محرومیت که تجربه ثابت کرده اثرات آن مقطعی بوده و تاثیر مطلوبی در جامعه نداشته است.
- بلند مدت: ریشه ای و نرم افزاری شامل فرهنگ سازی، درونی نمودن ارزش ها و هنجار ها، همچنین آموزش مهارتهای اجتماعی در سنین کودکی و نوجوانی
عوامل بسیاری دخیل در ایجاد آسیب ها در جامعه بوده اما بهرحال بهترین راه حل ها در پیشگیری از آسیب های اجتماعی استفاده از توان و ظرفیت مردم در چهارچوب قانون برای این امر مهم است.
افزایش سطح آگاهی های عمومی به هر طریق مقدور شامل برگزاری جلسات سخنرانی، نمایشگاهها، تهیه و نصب بنر، توزیع بروشور می تواند سهم بسزایی در کاهش آسیب ها داشته باشد. آنچه مسلم است هزینه پیشگیری قطعاً از هزینه های درمان کمتر و انجام آن انسانی تر و معقول تر است.
نویسنده: شهین ثقفی؛ مددکار اجتماعی و مدیر کلینیک مددکاری اجتماعی تلاش (سنندج، کردستان)
پایگاه اطلاع رسانی مددکاران اجتماعی ایران
